خداوند، (با ایجادِ نظامِ واحدِ جهانِ هستی،) گواهی می‌دهد که معبودی جز او نیست؛ و فرشتگان و صاحبان دانش، (هر کدام به گونه‌ای گواهی می‌دهند؛ در حالی که (خداوند در تمام عالم) قیام به عدالت دارد؛ معبودی جز او نیست، که هم توانا و هم حکیم است.

در این آیه که شهادت خداوند متعال بر توحید خودش آمده است، به دو معنا می‌باشد:

الف: شهادت قولی ـ به واسطه وحی الهی و وحی قرآن کریم.

ب: شهادت فعلی ـ از هم‌پیوستگی و نظم واحد جهان هستی استفاده می‌شود که یک ناظم واحد وجود دارد. برخی مفسرین تأکید بر این دارند که با توجه به سیاق و صراحت لفظ «شهد» در آیه، قول اول به معنای حقیقی آیه نزدیک‌تر است.

یک شبهه: یک شبهه در تفسیر فخرالدین رازی همراه با جواب آمده است: آیا خدای متعال که خود مدعی وحدانیت خویش است، می‌تواند در عین حال شاهد هم باشد؟

پاسخ شبهه: پاسخ این شبهه مبتنی بر سه وجه است:

الف: شاهد حقیقی فقط خداوند متعال می‌باشد و اگر حضرت حق نسبت به ذات خویش معلومات نمی‌داد، انسانها با توجه به محدودیت ادراکی‌شان توانایی درک حقیقت الهی را نداشتند.

ب: تنها و منحصراً خداوند متعال موجودی ازلی و ابدی است. بنابراین ماسوی الله از ازل نبوده و لذا موجود مساوی با شاهد و حاضر و معدوم مساوی با غائب است. لذا کسی که شاهد هست، سزاوار و لیاقت شهادت را دارد، نه آن کسی که غائب است.

ج: این شهادت، نوعی اقراری است که فقط خداوند متعال توحید ذاتی دارد و فقط اوست که مصالح بندگان را می‌داند.

مسئله بعدی که در این آیه لازم است تبیین شود، این است که چه ارتباطی بین عدالت و توحید خداوند وجود دارد.

در پاسخ باید گفت که عدالت مسیر فطرت و راه مستقیم و پرهیز از انحراف و زیاده روی از افراط و تفریط است. بنابراین عدالت بیانگر نظم واحد و به هم‌پیوسته جهان هستی است و این پیوستگی و نظام که واحد و طبق فطرت است، نشانه وحدت ناظم است.

مرحله سوم از سال 287تا 700 ه.ق 900 تا 1300م: الف. مسلمانان در این دوره بیشترین تعداد دانشمندان و بالاترین نوآوریها را داشتند. ب. تام دانشمدان غرب این دوره را«عصر طلای رشد مسلمانان» نامیده اند. ج. دکتر«جی ای پارک»میگوید:«در حالی که اروپائیان در دوران سیاه به سر می بردند مسلمانان در بقیه نقاط متمدن جهان به پیش می رفتند آنان در بغداد، دمشق،قاهره و دیگرشهرها مدارس پزشکی و بیمارستان بر پا می کردند آنها مشعل فروزانی از دانش پزشکی بر افروختند. بیش از 60 بیمارستان در بغداد و 33 بیمارستان در قاهره خاسته شد در حالی که در اروپا اولین بیمارستان در سال 1793م در شهر بورک انگلستان بناشد. پزشکان مشهور مانند ابن سینا، رازی،اهوازی،جرجانی و ... در این دوره زندگی می کردند.

مرحله چهارم: دوران افول علوم؛

عوامل زیاد در این افول نقش داشتند. جنگها مانند جنگ مغول،تیمورلنگ و... ، اختلافات مذهبی شیعه و سنی و ...،فرار دانشمندان به نقاط دیگر.آتش زدن کتاب خانه ها و... ،دخالت بیگانگان و حاکمان وابسطه، از قرن شانزدهم میلادی طلوع علوم در غرب آغاز شد. برای مثال پاراسلوس(1541،1493)،را احیاکننده پزشکی نوین می دانند این فرد سویسی تمام آثارجالنیوس و ابن سینا را به آتش کشید و بحث پژوهش عقلی را مطرح نمود.

مرحله دوم: از سال 133 تا سال 287ه،  علل: 1. وجود امام صادق رض در این زمان؛ الف. با روش شاگردان زیاد و تشویق آنها به فراگیری و تحقیق در علوم، ب. امر به نویسندگی و کتابت: العلم بالکتابه، ج. توجه به علوم طبیعی و انسانی: مانند جابر بن حیان و علم شیمی،د. کتاب توحید مفضل و اشاره به علوم و شگفتی های طبیعت و خلقت.

2. خلفای عباسی و اهتمام به علوم اسلامی، کلامی و طبیعی و... . الف.هارون الرشید و حمله به روم و درخواست کتاب های اسلامی و فلسفی، ب. مامون عباسی و حمله به انکارا و درخواست کتاب های ترجمه نشده، ج. مامون امام رضا رض و رساله ذهبیه،

3. انقلاب در ترجمه: الف. تاسیس بیت الحکمه در این دوره بود.ب. در زمان هارون افراد فراوان به ترجمه آثار تمدن یونانی، رومی و هندی روی آوردند. ج. بوزید حنین بن اسحاق عبادی و فرزندش اسحاق بن حنین مترجم بودند از میسحیان نسطوره ای اهل حیره در جنوب بغداد بود و منتها را به عربی و سریانی ترجمه می کرد.د. وی 95 اثر جالینوس را به سریانی و 34 اثرش را به عربی ترجمه کرد (پویایی فرهنگ، ولایتی، ج1،ص 217).

4. انقلابی در تالیف کتاب، الف. افراد به صورت پراکنده به تألیف کتابهای پرداختند. ب. آغاز عصر تألیف با نام «ابو الحسن علی بن سهل ربّن طبری»، گره خورده است و کتاب«فردوس الحکمه» او شروع نوین در طب اسلامی می باشد(230،ه،ق).ر.ک به دوران تألیف و تصنیف کتب طبی در تمدن اسلام و ایران. محمود نجم ابادی.

مرحله اول: از ظهور اسلام تا سال 133 ه،ق. 750م. تشویق پیامبر ص و ائمه به فراگیری علوم. چرا علوم طبیعی و انسانی رشد نکرد؟ جواب 1. تشویق کلیات و تئوری ها، 2. به خاطر نو پا بودن حکومت.3. گسترش کشورهای اسلامی.4. درگیری های داخلی.5. اهمیت به اخلاق، احکام و اعتقادات نداشتند.6. وجود مطالب علمی در لابلای احادیث بدون تفسیر؛ مانند طب نبوی، احادیث نجومی،نهج البلاغه،مسند فاطمه(رض)،صحیفه فاطمه(رض)، صحییفه امام علی رض و صحیفه امام سجادیه.

احادیث بی شماری در باره ارزش، علم و فضیلت عالمان بر جاهلان وجود دارد؛ اصول کافی، باب علم و جهل و کتابهای روای شیعه و سنی به این موضوع اشاره کرده است؛

1-تشویق به فراگیری علم؛ 2- پیامبر در شب قدر به جای عبادت مباحثه علمی کرد؛ 3- روی بال فرشتگان راه می روند؛ 4- اسیران جنگی و تعلیم سواد خواندن و نوشتن به مسلمانان؛5- « طلب العلم فریضه علی کل مسلم»؛ فراگیری علم ودانش بر هر فرد مسلمان واجب است؛

6- در حدیث دیگری می خوانیم«فکره ساعه خیر من عبادت سنه»؛یک لحظه فکر کردن بهتراز یک سال عبادت است؛

7- امام علی(رض)به کمیل می فرماید:«دانش بهتر از مال است؛ زیرا علم نگهبان توست و مال را تو باید نگهبان باشی (نهج البلاغه، حکمت،147)؛

بیش 750 مرتبه ماده«علم» و بیش از 45 مرتبه  خرد ورزی«عقل» و بیش از 10 مرتبه اولی الباب در قران مطرح شده است .

در میان کتابهای مقدس و الهی قران بیشترین اهمیت را به علم داده است؛

نزول وحی با خواندن و قلم و علم شروع شده است«اقرا باسم...»؛

آگاهان با جاهلان مساوی نیستند« هل یستوی الذین...»؛

کسانی که علم دارند دارای رتبه و درجه هستند«یرفع الله...»؛

دعوت به تفکر و تدبر«افلا ینظرون الی الابل کیف...»؛

عدم تسلط دشمنان بر مسلمنان:«لن یجعل الله المؤمنین سیبلا«»، یکی از راه های تسلط، تسلط علمی است؛

نهایت تلاش برای رسیدن به قله های علوم«و اعدوالهم ما استعتم من قوه...»(انفال، 69)، به طریق اولی در علوم دیگر باید رشد نماییم،

1. وجود شأن نزول در قرآن: جواب. الف. قریب1000آیه شان نزول در قرآن مطرح شده. 5236آیه شان نزول ندارد.ب. در برخی از شان نزول ها با فرهنگ باطل عرب را مبارزه کرده است.ج نزول قرآن تدریجی بوده تا قلب پامبر محکم و نفوذ در بین مسلمانان بیشتر اتفاق بیافتد لذا در جواب سوال یا جنگها یا ... نازل می شد. د. شان نزول آیه قرآن را محدود به زمان، مکان و اشخاص نمی کند.

2. نظریه های علمی زمانه در قرآن: مثل استدلال حضرت ابراهیم در باره حرکت خورشید.(برخی جاهای انسان مقابق ذهن و اعتقاد مخاطب صحبت می کند؛ مانند این صحبت ابراهییم و اطلاق ملک برای یوسف).دوم مثل هفت آسمان، هیئت بطلموس 9 تا فلک است.(فخرالدین رازی ج1،ص 156: آسمان هفتگانه قمر، زهره و... .) آسمان به چند معناست:جهت بالا، جو زمین و جایگاه ستارگان. طنطاوی: هفت آسمان دلیل بر کثرت است.(المیزان ج1 ص 218).

3. چشم زخم:سوره قلم/52.« و ان یکاد الذین...». علم در مقابل چشم زم ساکت است . باور چشم زم باور همگانی و ریشه در ادیان گذشته دارد.   4. وجود جن،سحر و روح در قرآن است:

پاسخ: 1. برخی از فرهنگ و آداب اعراب بر گرفته از تعلیمات انبیاء گذشته است؛ 2. برخی از فرهنگ و آداب اعراب بر گرفته از طبیعت زن ومرد بوده است؛ 3.

1. توحید محوری: این توحید محوری در مقابل 1. تثلیث محوری و2. شرک 3. و کل ایات قرآن در راستای توحید محوری است.

2. سیاست دینی و قرآنی:1. عزت مداری،2. اطاعت از خد 3. سیاست حیف است با دین مخلوط نشود.4. اطاعت از رسول 5.  اطاعت از رهبران دینی. 6. وحدت مردم و مسلمانان.

3. ویژگی های اجتماعی: 1. امنیت، الف. امنیت روانی، روحی و خانوادکی. 2. عدالت. 3. آزادی. الف. رعایت اخلاق، تهمت، توهین،افترا جزء آزدای نیست توهین به مقدسات جز آزادی نیست، شهوت پرستی، طاغوت پرستی و شرک پرستی جز آزادی نیست، آزادی باید مجرمانه نباشد.

4. ویژگی های اخلاقی: 1. کرامت انسانی.2. نزاهت اخلاقی. 3. مساوی بودن انسانها.

5. ویژگی های اقتصادی: نفی ربا و عدم فقر و... .

6. روابط خانوادگی: مهریه،قوانین طلاق و... .

. قرآن وحی الهی نیست؛ چون ممکن نیست که انسان مادی با خدا ارتباط داشته باشد.

نقد وبررسی: الف؛ ارتباط انسان با خدا از طریق روح است نه جسم؛ ب؛ کسانیکه چنین ادعای دارند وجود روح و ارواح را منکر هستند؛ ج؛ بهرتین دلیل وجود خواب برای انسان و ارتباط در عالم رؤیا می باشد؛ د؛ اگر خداوند با انسان ارتباط نداشته باشد حجت بر مردم تمام نیست فلسفه جهنم عبث می باشد نتیجه عقاب بلا بیان لازم می شود چنین کار، خردمندانه نیست و خداوند از چنین کار منزه است.

2. وحی الهی الهام است مکتوب آن به دست پیامبر می باشد،(یعنی الفاظ از جانب خداست و معنا از طرف خود پیامبر می باشد)،

نقد و بررسی: الف؛ ریشه این کلام در متون مقدس گذشته است و علمای مسحیت و یهودیت این نکته را قبول دارند، ج؛ طبق نص صریح قرآن و تاریخ پیامبر اسلام امی و بی سواد بودند و در نوشتن و خط دخالتی نداشتند، د؛ قرآن مصون از تحریف است؛ اما احادیث تحریف می شد؛  چون قرآن لفظی نازل شد و احادیث الهامی بود، و؛ سوالی مطرح است چرا غیر از قرآن که الهام شده،(مانند الهام به مریم و دیگر اولیاء) همانند قرآن معجزه نیست؟؛

3. قرآن اقتباس شده از متون گذشته است؛ مانند فراگیری قرآن از ورقه بن نوفل و راهب مسیحی دمشقی و امور اداری را از ایرانیان و رومیان یاد گرفت؛