البته ائمه طاهرین علیهم السلام، با توجه به شرایطی که داشتند هر کدام به تناسب، مراحلی را برای انس با قرآن ذکر کرده اند که در جای خویش نیکوست؛ اما امام سجاد علیه السلام در شرایط خاصی زندگی می کرد، بویژه بعد از ماجراي عاشورا و کنترل شديدي که حکومت جبار اموی بر امام و اهل بیت پیامبر برقرار کرده بود؛ امام به ناچار راه دعا را در پیش گرفت؛ آن حضرت شرايط و موقعيت اجتماعي زمان خود را در صحیفه سجادیه چنين توصیف کرده است:

فَكَمْ مِنْ عَدُوٍّ انْتَضَى عَلَيَّ سَيْفَ عَدَاوَتِهِ، وَ شَحَذَ لِي ظُبَةَ مُدْيَتِهِ، وَ أَرْهَفَ لِي شَبَا حَدِّهِ، وَ دَافَ لِي قَوَاتِلَ سُمُومِهِ، وَ سَدَّدَ نَحْوِي صَوَائِبَ سِهَامِهِ، وَ لَمْ تَنَمْ عَنِّي عَيْنُ حِرَاسَتِهِ، وَ أَضْمَرَ أَنْ يَسُومَنِي الْمَكْرُوهَ، وَ يُجَرِّعَنِي زُعَاقَ مَرَارَتِهِ ... وَ كَمْ مِنْ بَاغٍ بَغَانِي بِمَكَايِدِهِ، وَ نَصَبَ لِي شَرَكَ مَصَايِدِهِ، وَ وَكَّلَ بِي تَفَقُّدَ رِعَايَتِهِ، وَ أَضْبَأَ إِلَيَّ إِضْبَاءَ السَّبُعِ لِطَرِيدَتِهِ انْتِظَارا لانْتِهَازِ الْفُرْصَةِ لِفَرِيسَتِهِ، وَ هُوَ يُظْهِرُ لِي بَشَاشَةَ الْمَلَقِ، وَ يَنْظُرُنِي عَلَى شِدَّةِ الْحَنَقِ.(دعای 49 بند 5 الی8)

پس چه بسا دشمنى كه شمشير دشمنيش را در برابر من از نيام بر كشيده و لبه تيغش را براى من تيز كرده و تيغه‏اش را براى من صيقل داده و زهرهاى مرگبارش را براى من با آب مخلوط ساخته و مرا در برابر تيرهايى كه هرگز بخطا نمى‏روند هدف قرار داده و چشم نگاهبانش هيچگاه از من برداشته نشده و نخفته است و در دل خواسته كه شرّ و بديم به من برسد و قصد نموده كه از آب تلخ و ناگوار آن شرّ به من بنوشاند ...  و چه بسيار ظالمى كه با مكر و حيله بر من ستم نمود و در برابر من دام شكارش را گسترانيد و مراقبت و جستجويش را بر روى من متمركز ساخت و در كمين من نشست آنسان كه درندگان در كمين شكارشان مى‏نشينند و در انتظار به چنگ آوردن فرصت براى شكار طعمه خويش‏اند در حاليكه دشمن من در ظاهر به من روى خوش نشان مى‏دهد و تملق مى‏گويد و در عين حال با خشمى تند به من نگاه مى‏كند.

از آنجايي که بر طبق اعتقاد شيعه ائمه عليهم­السلام ماموريت هدايت انسانها در تمام جنبه­هاي مادي و معنوي را دارند و قلمرو ماموريتشان جسم و جان و دنيا و آخرت است؛ لذا بايد سهمي بسيار بزرگ از علم وراثتي داشته باشند تا بتوانند به خوبي از عهده انجام اين مسئوليت برآيند و حتي مي­توان گفت: نخستين شرط براي تصدي مقام امامت علم و آگاهي و دانش است نسبت به تمام معارف ديني و نيازهاي مردم و آنچه در امر تعليم و تربيت و هدايت و اداره جوامع انساني لازم است و بدون چنان علمي اين مسئوليت هرگز به انجام نمي­رسد.( مکارم شیرازی، 1377؛ ج 9 ص116و117)

با توجه به این شرایط سخت و علم وراثتی امام و کتابی که از ادعیه امام زین العابدین علیه السلام به دست ما رسیده است، بی­شک بررسی مراحل انس با قرآن در صحیفه سجادیه، نتایج قابل توجهی را به دست خواهد داد؛ زیرا حداقل بیانگر این نکته خواهد بود که در سخت ترین شرایط هم می توان با قرآن مانوس شد؛ بویژه اگر عملکرد خود امام در انس با قرآن را نیز مورد بررسی قرار دهیم. با این توضیح در این مجال بر آنیم تا به بررسی مراحل انس با قرآن در صحیفه سجادیه بپردازیم.

 

2- تبيين مفاهيم موضوع

درك وانتقال معاني، بدون به كارگيري الفاظ ميسر نيست وتلقي غيرهمسان از واژگان موجب بروز مشكل در فهم مقصود مي‌گردد؛ لذا گريزي نيست از اينكه برخي از واژگان كه اهميتي ويژه براي تحقيق دارند و در نوشتار مكرر به كار بسته شده‌اند، توضيح داده شوند تا معاني‌اي كه نويسنده از آنها در ذهن دارد به همان صورت به خواننده منتقل گردد و فرايند انتقال پيام ناكام نماند، براي نيل به اين مقصود در اين قسمت به بررسي كوتاه واژه­های «انس»، «قرآن» و «صحيفه سجاديه» مي­پردازيم.

2-1- انس

انس در لغت مصدری است به معنای الفت (قرشی، 1371، ج1، ص 131) و طمانینه بوده (ابن منظور، 1405، ج6، ص14)  و خلاف وحشت است (ابن منظور، 1405، ج6، ص 12) و این الفت به تناسب کاربرد گاهی مربوط به علم، گاهی عین و گاهی حس می شود (طریحی، 1408، ج4، ص46). مثلا وقتی گفته می شود: فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا (قصص:29) یعنی موسی آتشی دید (ابن منظور، 1405، ج6، ص 15) و زمانیکه گفته می شود: وَابْتَلُواْ الْيَتَامَى حَتَّىَ إِذَا بَلَغُواْ النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُواْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ (نساء:6)  یعنی رشد را در آنها یافتید (علم پیداکردید یا حس کردید که رشد کرده اند) (طریحی، 1408، ج4، ص 46؛ ابن منظور، 1405، ج6، 15)؛ لذا در لغت عرب زمانی که گفته می شود: انست شخصا من مکان کذا، یعنی او را دیدم (فراهیدی، 1405، ج7، ص308) واژه انسان نیز ظاهرا از این واژه مشتق شده است (راغب اصفهانی، 1412، ص 95 و 96؛ ابن منظور، 1405، ج6، ص 16).

معنای انس در آیه أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا (نور:27)با توجه به روایاتی که آمده است (ابن منظور، 1405، ج6، ص 15 و 16؛ طریحی، 1408، ج4، ص 46) به معنای انجام کاری است که با اهل خانه انس و الفت گرفته شود چه با اجازه گرفتن باشد، چه با تنحنح و چه با سلام کردن.

2-2- قرآن

قرآن كتابي است نازل شده به پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم (ابراهیم:1) كه به آن فرقان (فرقان:1)، ذكر (نحل:44)، تنزيل (شعراء:192) و كتاب (مریم:16) نيز گفته مي‌شود؛ كتابي است كه بياني براي مردم و رهنمود و اندرزي براي پرهيزكاران (آل عمران: 138)، بينش‌بخش و رحمت براي قومي‌كه يقين دارند (جاثیه:20)، حقيقتي يقيني (حاقه:51) كه در حقانيت آن هيچ ترديدي نيست (بقره:2)، هيچ باطلي در آن راه ندارد (فصلت:42) و به آييني راهبري مي‌كند كه پايدارتر است(اسراء:9).

2-3- صحيفه سجاديه

صحيفه در لغت به معني کتاب است (جوهری، 1399، ج4، ص1384؛ ابن اثیر، 1364، ج3، ص13؛ فیروز آبادی، ج3، ص161) يا چيزي که در آن نوشته مي­شود،(ابن منظور، 1405، ج9، ص186) در اصل لغت نيز به «المبسوط من الشيء» اطلاق شده­است، (راغب اصفهانی،1412، ص476). برخي نيز در توضيح آن آورده­اند که صحيفه به قطعه­اي از پوست سفيد يا ورقي است که بر آن مي­نويسند. (ابوهلال عسکری، 1412، ص 232) در قرآن کريم نيز اين واژه به صورت جمع يعني «صحف» به کار رفته­است؛اگر چه جمع آن در لغت عربي به صورت صحف و صحائف و مُِصحف- به کسر و ضم- نيز آمده است(محمد بن عبدالقادر،1415، ص189):

-      أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِمَا فِي صُحُفِ مُوسَى (نجم:36)

-      إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولَى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى (اعلی:18 و 19)

-      وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ (تکویر:10)

-      أَوَلَمْ تَأْتِهِم بَيِّنَةُ مَا فِي الصُّحُفِ الْأُولَى (طه:133)

اما در اصطلاح: صحيفه سجاديه کتابي است شامل 54 دعا از ادعيه امام سجاد عليه­السلام که بنا بر آنچه در مقدمه آن آمده است، در سال 516 هجري توسط محمد بن احمدبن عبد العزيز عکبري شنيده شده و او نيز آن را از ابومفضل ­محمدبن عبدالله بن مطلب شيباني دريافت کرده­است، مخاطب اصلي اين ادعيه امام باقر عليه­السلام و زيد يعني دو فرزند امام سجاد عليه­السلام مي­باشند؛ اما آنچه که باعث توجه علماي بزرگ شيعه در قرون اخير به اين کتاب شده است؛ نه از حيث سند بلکه به خاطر محتواي عالي و عمق معاني آن است که آن عبارات را جز از امام معصوم عليه­السلام متصور نمي­دانند، اگرچه زيديه آن را متواتر نيز مي­دانند. علامه مجلسی در بحارالانوار در این باره چنین می­نویسد:

و لا شک لنا في أنها من سيد الساجدين، اما من جهة الاسناد فإنها کالقرآن المجيد و هي متواترة من طرق الزيدية ايضا، و اما من حيث العبارة فهي اظهر ان يذکر فهو کالقرآن المجيد في نهاية الفصاحة (مجلسی، 1403،ج 107، ص159)

شكي نيست كه صحيفه سجاديه از امام زين العابدين عليه السلام است كه از جهت اسناد همانند قرآن مجيد است و از طريق زيديه متواتر مي باشد و از جهت عبارات همچون قرآن مجيد در نهايت فصاحت مي باشد..

ذکر اين نکته نيز لازم است که در اين مقاله هرجا از صحيفه نام برده شده است، مراد صحيفه سجاديه موجود مشتمل بر 54 دعا مي­باشد.

 

3- مراحل انس با قرآن در صحیفه سجادیه

کسی می تواند مطالب صحیح و جامعی درباره مراحل انس با قرآن ارائه کند که از طرفی با صحیفه و امام سجاد علیه السلام آشنا باشد و عمق معانی احادیث و عبارات آن حضرت را درک کند همانطوری که در در روایات نیز اشاره شده است: وَ لَا يَكُونُ الرَّجُلُ مِنْكُمْ فَقِيهاً حَتَّى يَعْرِفَ مَعَارِيضَ كَلَامِنَا وَ إِنَّ الْكَلِمَةَ مِنْ كَلَامِنَا لَتَنْصَرِفُ عَلَى سَبْعِينَ وَجْهاً لَنَا مِنْ جَمِيعِهَا الْمَخْرَج‏ (ابن بابویه، 1361، ص2) و از طرفی دیگر خود، مراحل انس با قرآن را درک کند و حداقل به آنها آگاهی اجمالی داشته باشد. آشنایی با صحیفه سجادیه و امام چهارم زمانی اهمت بیشتری پیدا خواهد کرد که متوجه باشیم بر اساس حدیث متواتر ثقلین، اهل بیت علیهم السلام همپای قرآن هستند و همواره تا قیامت در کنار قرآن خواهند بود؛ لذا در تبیین حقایق قرآنی یا ارائه راه کارها و مراحل انس با کتاب آسمانی، دقیق ترین و بهترین روش ها و مراحل را بیان خواهند کرد. با این توضیح، می توان نگرش کلی صحیفه سجادیه به مراحل انس با قرآن کریم را در دو بخش عملی و نظری تشریح کرد.

 

3-1- مراحل عملی انس امام سجاد علیه السلام با قرآن کریم

منظور از مراحل عملی انس با قرآن کریم، عملکرد شخص امام سجاد علیه السلام در رابطه با موضوع است که خود امام در زندگانی روز مره خود تا چه اندازه ای با قرآن مانوس بوده بوده است و با بررسی ادعیه صحیفه سجادیه (با توجه به موضوع مقاله) چه مراحلی از انس را می توان در زندگی حضرت به دست آورد؟

3-1-1- قرائت و ختم قرآن کریم؛ از ادعیه صحیفه به دست می آید که امام زین العابدین علیه السلام قرآن را تلاوت و آن را بارها ختم می کرده است چنانچه دعای 42 صحیفه بیانگر ان است که در طلیعه ان می فرمایند: أَللَّهُمَّ إنَّكَ أَعَنْتَنِي عَلَى خَتْمِ كِتَابِكَ...  با خدایا، تو مرا یاری کردی تا تلاوت کتابت را به پایان برم (دعای 42 بند 1). در برخی روایات نیز نقل شده است که آن حضرت صوتی نیکو داشت: كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ص أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقرآن (کلینی، 1365، ج2، ص 616).

3-1-2- به کار بردن آیات قرآن در هنگام سخن و دعا؛ بررسی مختصر محتوای صحیفه سجادیه بیانگر آن است که آیات زیادی در هنگام دعا و سخن گفتن امام سجاد علیه السلام در بین عبارات صحیفه به کار رفته است؛ بی شک تلاوت قرآن در زندگی فرد تاثیر دارد لذا در سخنان فرد نمایان خواهد شد، همانطوری که علی علیه السلام می فرمایند: مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَيْئاً إِلَّا ظَهَرَ فِي فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِهِ (نهج البلاغه، حکمت 26). به کار بردن آیات قرآن در صحیفه سجادیه نیز دو حالت مجزا خواهد داشت:

حالت اول: امام چهارم گاهی به کلام الهی بودن آیه قرآن اشاره کرده است مثلا می خوانیم: فَقُلْتَ وَقَوْلُكَ الْحَقُّ الاصْـدَقُ وَأَقْسَمْتَ وَقَسَمُكَ الاَبَرُّ الاَوْفى: (وَفِي آلسَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ) ثُمَّ قُلْتَ: (فَوَرَبِّ السَّمَاءِ وَالاَرْضِ إنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنْطِقُوْنَ). (دعای 29 بند 4 و 5)؛ پس چنین گفته ای -  و گفتارت حق و صادق ترین است-  و سوگند یاد کرده ای - و سوگندت راست ترین و رسا ترین است- «و روزی شما و آنچه بدان وعده داده شده اید، در آسمان است»، سپس فرموده ای: « پس سوگند به پروردگار آسمان و زمین، همانگونه که شما سخن می گویید، این گفته حق است.» در این فراز صحیفه، آیات 22 و 23 سوره ذاریات به کار رفته است.

 و نیز می خوانیم: فَكَـانُوا كَمَا وَصَفَ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ: (إنْ هُمْ إلا كَالانْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلا) (دعای 1 بند 1)؛ و چنان می شدند که خداوند در کتاب استوار خود وصف فرموده است: «آنان جز به چارپایان نمانند، بلکه از آنان نیز گمراه ترند». که اشاره به آیه 44 سوره فرقان دارد.

حالت دوم: امام سجاد علیه السلام عین متن آیه قرآن را در بین جملات سخنرانی بدون اشاره به  آیه بودن به کار برده است، مثلا در دعای اول می خوانیم: قَبَضهُ إلَى ما نَدَبَهُ إلَيْهِ مِنْ مَوْفُورِ ثَوَابِهِ أَوْ مَحْذُورِ عِقَابِهِ، لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَساءُوا بِمَا عَمِلُوا، وَ يَجْزِىَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى عَدْلاً مِنْهُ (دعای 1 بند 6)، به سوی آنچه فرا خوانده، از پاداش فراوان یا عذاب دردناک، راهی می سازد، تا از سر عدالت خود، آنان را که بد کرده اند به مقدار کردارشان کیفر دهد و آنان را که نیکی کرده اند، به نیکویی پاداش بخشد. در این عبارت بخشی از آیه 23 سوره نجم به کار رفته است (لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَساءُوا بِمَا عَمِلُوا، وَ يَجْزِىَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى)

3-1-3- عمل به آیات قرآن؛ برخی عبارات صحیفه بیانگر آن است که امام چهارم به بعضی آیات قرآن کریم عمل کرده است؛ مثلا قرآن کریم می فرماید: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا (احزاب:56) و در جای جای صحیفه ملاحظه می شود که حضرت دعاهای خود را با صلوات آمیخته است و کمتر صفحه ای یافت می شود که صلوات بر محمد و آل محمد در آن نباشد.

3-1-4- زندگی کردن با قرآن؛ در منابع حدیثی آمده است که امام سجاد علیه السلام می فرمایند: لَوْ مَاتَ مَنْ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ يَكُونَ الْقرآن مَعِي‏ (کلینی، 1365، ج2، ص602) اگر تمام کسانی که در مشرق و مغرب هستند بمیرند (و من تنها باشم)، تا زمانی که قرآن همراه من است ترس و وحشتی نخواهم داشت. با این تاکیدی که امام علیه السلام به اهمیت انس با قرآن داده اند در لحظه لحظه های زندگی خویش، علاوه بر تلاوت، ختم و عمل به آیات، با قرآن کریم زندگی کرده است و قرآن با گوشت و خون آن حضرت آمیخته شده است؛ از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: مَنْ قَرَأَ الْقرآن وَ هُوَ شَابٌّ مُؤْمِنٌ اخْتَلَطَ الْقرآن بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ (کلینی، 1365، ج2، ص 603) هر کس در جوانی قرآن بخواند قرآن با گوشت و خون او آمیخته می شود.

دریافت حقیقت این موضوع با بررسی زندگانی دقیق امام سجاد علیه السلام قابل اثبات است، با این حال آنچه از صحیفه به دست می آید تعابیر و عبارات قرآنی است که در جای جای عبارات صحیفه به کار رفته است و می توان ادعا کرد که تمام عبارات صحیفه را می­توان در متن قرآن یافت؛ البته مقتضای جمله، اعراب یا ضمایر آن با آیات قرآن متفاوت است ولی جمله کاملا بیانگر آن است که آن حضرت با قرآن کاملا مانوس بوده که حتی در انتخاب کلمات و عبارات از واژه های غیر قرآنی هم استفاده نکرده است، برای نمونه:

امام در سپاس و ستایش پروردگار می فرماید: أَلْحَمْدُ للهِ الاوَّلِ بِلا أَوَّل كَانَ قَبْلَهُ، وَ الاخِر بِلاَ آخِر يَكُونُ بَعْدَهُ (دعای 1 بند 1)  که با آیه هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (حدید: 3) تناسب محتوایی دارد.

همچنین امام در درود بر پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم می فرمایند: وَالْحَمْدُ للهِ الَّذِي مَنَّ عَلَيْنَا بِمُحَمَّد نَبِيِّهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَآلِهِ دُونَ الاُمَمِ الْمَـاضِيَةِ وَالْقُـرُونِ السَّالِفَةِ (دعای 2 بند 1)  که با آیه «لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ» (آل عمران:164) هماهنگ است.

همچنین حضرت برای برطرف کردن اندوه ها چنین به در گاه خدا تضرع می کند: يَا وَاحِدُ يَا أَحَدُ، يَا صَمَدُ، يَامَنْ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، اعْصِمْنِي وَطَهِّرْنِي (دعای 54 بند 2) که با آیات سوره توحید هماهنگی کامل دارد.

خلاصه مطلب آنکه با توجه به محتوای صحیفه و مقتضیات کلام امام سجاد علیه السلام در آن به عنوان یک الگو مراحل زیر به ترتیب به عنوان مراحل انس عملی امام با قرآن در زندگی به دست می آید: قرائت و ختم قرآن، استفاده از آیات قرآن در زندگی روزمره، عمل به قرآن، زندگی با قرآن.

 

3-2- مراحل نظری انس با قرآن از دیدگاه امام سجاد علیه السلام

در عبارات صحیفه به عنوان یک متن علمی، مراحلی برای انس با قرآن کریم ذکر شده است که اهمیت دو چندانی دارد؛ زیرا مراحل عملی انس با قرآن کریم برای افراد خاصی که از تقوای بیشتری برخوردار هستند یا تناسب و سنخیت زیادی با امام معصوم دارند بیشتر کاربرد دارد (اگر چه باید به دلیل احادیثی همچون حدیث لَكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سَدَاد (نهج البلاغه، نامه 45) با پرهیزکاری و تلاش فراوان و پاکدامنی و راستی امام را الگو قرار داد؛ ولی مراحل نظری برای تمام مسلمانان کار برد دارد؛ بویژه که امام از مراحل ابتدایی تا نهایت کمال انس را ذکر کرده است که به شرح زیر می باشند (هر چند تعیین این مراحل نیز استقرایی و قابل بحث است).

3-2-1- اعتراف به آسمانی بودن قرآن کریم؛ اولین مرحله مانوس شدن با قرآن کریم از دیدگاه امام سجاد علیه السلام آن است که انسان اعتراف کند قرآن از طرف خداوند متعال نازل شده است و وحی آسمانی است؛ لذا می فرماید: وَاجْعَلْنَا مِمَّنْ يَعْتَرِفُ بِأَنـَّهُ مِنْ عِنْدِكَ حَتَّى لاَ يُعَارِضَنَا الشَّكُّ فِي تَصْدِيقِهِ وَلاَ يَخْتَلِجَنَا الزَّيْغُ عَنْ قَصْدِ طَرِيقِهِ (دعای 42 بتد 6)؛ و ما را از کسانی قرار ده که معترفند این کتاب از سوی توست، تا هیچ تردیدی در تصدیق آن به جنگ ما نیاید، و وسوسه انحراف از راه راست در دلمان راه نیابد.

نیز می فرماید: آمَنْتُ بِكَ، وَصَدَّقْتُ رُسُلَكَ وَقَبِلْتُ كِتَابَكَ (دعای 52 بند 6)؛ به تو ایمان آوردم و فرستادگانت را تصدیق کردم و کتابت را پذیرفتم.

آن حضرت در دعای ختم قرآن به این حقیقت به گونه ای دیگر اشاره کرده است، آنجا که می فرماید: وَعَرَّفْتَنَا بِرَحْمَتِكَ شَرَفَهُ وَفَضْلَهُ (دعای 42 بند6)؛ که بیان می کند شرف و فضیلت قرآن را در مرحله اول باید شناخت تا راه انس با قرآن فراهم گردد. و کسی که چیزی را نشناسد و به حقیقت آن را تصدیق نکند، ارزش آن را نخواهد دانست.

لازمه اعتراف به آسمانی بودن قرآن به نظر امام چهارم در تکمیل مرحله اول انس این است که به ظالمان در نابودی کتاب خدا کمک نشود؛ لذا می فرماید: وَلاَ تَجْعَلْنِي لِلظَّالِمِينَ ظَهِيراً، وَلاَ لَهُمْ عَلى مَحْوِ كِتَابِكَ يَداً وَنَصِیرا (دعای 47 بند 132) ؛ مرا پشتیبان ستمکاران، و یار و مدد ارشان در محو کتابت قرار مده. (نیز ر.ک. دعای 48 بند9)

3-2-2- استماع قرآن؛ شنیدن قرآن در کنار تلاوت آن یکی از مراحلی است که در تکامل انسان تاثیر دارد، بویژه اگر با تصدیق نیز همراه باشد؛ در صحیفه اشاره ای گذرا به این موضوع شده است: وَشِفَـآءً لِمَنْ أَنْصَتَ بِفَهْم التَّصْدِيقِ إلَى اسْتِمَاعِهِ (دعای 42 بند 3)؛ شفاست برای آن که به قصد تصدیق به آن گوش سپارد.

3-2-3- تلاوت آیات قرآن؛ تلاوت قرآن کریم بویژه با شرایط کامل در اوقات خاصی از شبانه روز  مورد تاکید امام سجاد علیه السلام است: اجْعَلْ...رَهْبَتِي عِنْدَ تِلاَوَةِ آياتِكَ (دعای 47 بند 122)؛ خوف و خشیتم را هنگام قرائت آیاتت قرار ده.

علاوه بر آن، دعای امام علیه السلام به هنگام ختم قرآن تاکیدی بر تلاوت و ختم قرآن می باشد.. در فرازهایی از این دعا می­خوانیم: أَللَّهُمَّ فَإذْ أَفَدْتَنَا الْمعُونَةَ عَلَى تِلاَوَتِهِ، وَسَهَّلْتَ جَوَاسِيَ أَلْسِنَتِنَا بِحُسْنِ عِبَارَتِهِ... (دعای 42 بند4)؛ بار خدایا، اینک که بر تلاوت قرآن یاریمان دادی و گره های زبانمان را با نیکویی عبارت های آن گشودی...

وَاقْفُ بِنَا آثَارَ الَّذِينَ قَامُوا لَكَ بِهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ حَتَّى تُطَهِّرَنَا مِنْ كُلِّ دَنَس بِتَطْهِيرِهِ، وَتَقْفُوَ بِنَا آثَارَ الَّذِينَ اسْتَضَـآءُوْا بِنُورِهِ، وَلَمْ يُلْهِهِمُ الاَمَـلُ عَنِ الْعَمَـل فَيَقْطَعَهُمْ بِخُدَعِ غُرُورِهِ (دعای 42 بند 9)؛ ما را دنباله رو کسانی قرار ده که در ساعات شب  و آغاز و انجام روز به تلاوت و عمل به قرآن مشغوند، تا با پاک کنندگی آن، ما را از هر آلودگی پاک گردانی و پیرو کسانی گردانی که از نور آن روشنایی گرفتند و آرزوهایشان آنان را از عمل صالح سرگرم نساخت، تا آنان را به نیرنگ و فریب از طاعت تو باز دارد.

همچنین در این دعا، حضرت از خداوند در خواست می کند تا قرآن در ظلمات تاریک شب­ها مونسی برای حضرت باشد تا به ما بیان کند که در تاریکی جهل و فتنه ها نیز به قرآن مراجعه کنیم؛ مخصوصا دو جمله بعدی نیز این نکته را بیشتر تقویت می کند: أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَآلِهِ واجْعَلِ القرآن لنا فِي ظُلَمِ اللَّيالِي مُونِساً وَمِنْ نَزَغَاتِ الشَّيْطَانِ وَخَطَرَاتِ الْوَسَاوِسِ حَارِساً، وَلاقْدَامِنَا عَنْ نَقْلِهَا إلَى الْمَعَاصِيْ حَابِساً (دعای 42 بند 10)؛ بار  خدایا بر محمد و آل او درود فرست و قرآن را در تاریکی های شب تار، مونس ما و از فریب های شیطان و خطرات وسوسه نگهبان ما فرمای و چنان کن که قدم های ما را از  حرکت به سوی گناهان باز دارد.

3-2-4- تدبر در آیات قرآن کریم؛ اهمیت تفکر و تدبر در آیات قرآن کریم تا اندازه ای است که عدم تدبر در قرآن مورد نکوهش قرار گرفته است: أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقرآن أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا (محمد:24)؛ برخی اشارات صحیفه سجادیه نیز وجود دارد که لازمه آن تدبر در قرآن کریم است؛ از جمله در موقع حلول ماه رمضان چنین دعا می کند: وَالْحَمْدُ لِلّه الَّذِي جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ... الَّذِي أُنْزِلَ فِيْهِ الْقرآن هُدىً لِلنَّاسِ، وَبَيِّنَات مِنَ الْهُدى وَالْفرقان (دعای 44 بند 3)؛ سپاس خدا را که یکی از آن راه ها را ماه خود، ماه رمضان قرار داد... ماهی که در آن قرآن فرو فرستاده شد تا برای مردم هدایت و نشانه هایی روشن از هدایت و جدایی حق از باطل باشد. در این فراز هدایت مردم، فرقان بودن، با تدبر کسب می شود و نیز در عبارت وَجَعَلْتَهُ نُوراً نَهْتَدِي مِنْ ظُلَمِ الضَّلاَلَةِ وَالْجَهَـالَةِ بِـاتِّبَاعِـهِ (دعای 42 بند3) هدایت از گمراهی و جهالت به نور با تدبر خواهد بود.

3-2-5- عمل به آیات قرآن ؛ آیات قرآن کریم تا زمانی که وارد زندگی انسان نشود اثر چندانی در انسان نخواهد گذاشت؛ در صحیفه سجادیه نیز به عمل به آیات اشاره شده است، البته در برخی موارد اقتضای جمله بیانگر عمل می باشد.از جمله:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَآلِهِ وَأَدِمْ بِالْقرآن صَلاَحَ ظاهِرِنا (دعای 42 بند11)؛ بار خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و به وسیله قرآن خیر و صلاح ظاهر ما را تداوم بخش.

وَجَنِّبْنَا بِهِ الضَّرَائِبَ الْمَذْمُومَةَ وَمَدَانِيَ الاخْلاَقِ (دعای 42 بند12)؛ و ما را از خصلت های نکوهیده و خوی های پست بر حذر دار

وَفرقاناً فَرَقْتَ بِهِ بَيْنَ حَلالِكَ وَحَرَامِكَ، وَقرآناً أَعْرَبْتَ بِهِ عَنْ شَرَائِعِ أَحْكَامِكَ، وَكِتَاباً فَصَّلْتَهُ لِعِبَادِكَ تَفْصِيلاً (دعای 42 بند 2)؛ کتابی که فرقانی است و با آن حلال و حرام را از یکدیگر جدا نمودی و قرآنی است که با آن شرایع احکام خود را بیان کردی و کتابی است که آن را برای بندگان خود تفصیل دادی.

3-2-6- رعایت حقوق شایسته کتاب خدا؛ پس از عمل به قرآن کریم، باید حق شایسسته آن را به جای آورد تا انس به مرحله بالاتری انتقال یابد؛ البته در تشریح «حق شایسته کتاب» و توصیف آن نظریات مختلفی می توان ارائه کرد ولی شاید بتوان ادامه بیان امام را بهترین نظر دانست آنجا که می فرماید: فَاجْعَلْنَا مِمَّنْ يَرْعَاهُ حَقَّ رِعَايَتِهِ، وَيَدِينُ لَكَ بِاعْتِقَادِ التَّسْلِيْمِ لِمُحْكَمِ آياتِهِ، وَيَفْزَعُ إلى الاِقْرَارِ بِمُتَشَابِهِهِ وَمُوضَحَاتِ بَيِّناتِهِ (دعای 42 بند 4)؛ ما را از کسانی قرار ده که حق این کتاب را آن سان که شایسته است پاس می دارند و با اعتقاد تسلیم در برابر آیات محکمش تو را بندگی می کند و به اقرار کردن به آیات متشابه و دلایل روشن آن پناه می آورند.

یکی دیگر از مصادیق و توصیفات حقوق شایسته قرآن کریم، یاری ولی خدا در اجرای حدود کتاب خدا و شرایع و پیاده کردن سنت پیامبر می باشد: وَ أَقِمْ بِهِ كِتَابَكَ وَ حُدُودَكَ وَ شَرَائِعَكَ وَ سُنَنَ رَسُولِك‏ (دعای 47 بند 62)؛ توسط [ولیت] کتاب و حدود و احکام و سنت­های پیامبرت را به پا دار.

3-2-7- امانت داری وحی پروردگار؛ انس با قرآن کریم برای همه مسلمانان می باشد؛ چرا که برای همه مردم نازل شده است، پس مراحل انس نیز باید متناسب با مقام و موقعیت افراد، متفاوت خواهد بود. آخرین مرحله انس با قرآن باید مرحله ای باشد که شایسته پیامبر گرامی اسلام به عنوان اشرف مخلوقات و دریافت کننده وحی همچنین جانشینان بر حق آن حضرت باشد. این مرحله زمانی اهمیت بیشتری پیدا می کند که متوجه این حقیقت باشیم که معصومان مدافعان واقعی کیان قرآن و ناطق آن هستند. امام سجاد علیه السلام در صحیفه به این مرحله نیز اشاره ای گذرا دارد، آنجا که بر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم را به عنوان امین وحی درود می فرستد تا نهایت مرحله انس را اینگونه بیان کند: اللّهمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد أَمِينِكَ عَلَى وَحْيِكَ، وَنَجِيبِكَ مِنْ خَلْقِكَ (دعای 2 بند 3)؛ بار خدایا بر محمد که امین وحی خود و برگزیده آفریدگانت است درود فرست.

خلاصه مطلب اینکه مراحل نظری انس با قرآن کریم از نظر امام سجاد علیه السلام به ترتیب عبارتند از: اعتراف به آسمانی بودن قرآن، استماع قرآن، تلاوت آیات، تدبر در قرآن، عمل به آیات، رعایت حقوق شایسته کتاب آسمانی و امانت داری وحی الهی.

 

4- نتيجه

قرآن تنها کتاب نجاتی که از طرف خداوند برای هدایت بشر نازل شده و ما باید برای رسیدن به مقام شایسته خود با آن انس و الفت بگیریم و کسی در این وادی موفق است که دست به دامان ائمه اهل بیت علیهم السلام بزند و راه های انس را از آنها بیاموزد که با توجه شرایط خاصی زندگی امام سجاد علیه السلام، بویژه بعد از ماجراي عاشورا و کنترل شديد حکومت جبار اموی، بی­شک بررسی مراحل انس با قرآن در صحیفه سجادیه، نتایج قابل توجهی را به دست خواهد داد؛ زیرا حداقل بیانگر این نکته خواهد بود که در سخت ترین شرایط هم می توان با قرآن مانوس شد؛ بویژه اگر عملکرد خود امام در انس با قرآن را نیز مورد بررسی قرار دهیم.

انس در لغت مصدری است به معنای الفت و طمانینه بوده و این الفت به تناسب کاربرد گاهی مربوط به علم، گاهی عین و گاهی حس می شود و قرآن كتابي است نازل شده به پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم كه بياني براي مردم و رهنمود و اندرزي براي پرهيزكاران و حقيقتي يقيني كه در حقانيت آن هيچ ترديدي نيست و به آييني راهبري مي‌كند كه پايدارتر است.

صحيفه در لغت به معني کتاب است و در اصطلاح، صحيفه سجاديه کتابي است شامل 54 دعا از ادعيه امام سجاد عليه­السلام که مخاطب اصلي اين ادعيه امام باقر عليه­السلام و زيد يعني دو فرزند امام سجاد عليه­السلام مي­باشند که به خاطر محتواي عالي و عمق معاني آن مورد توجه علماي بزرگ شيعه در قرون اخير شده است.

با بررسی عملکرد شخص امام سجاد علیه السلام در زندگی در رابطه با مراحل انس با قرآن، مراحل عملی انس امام سجاد علیه السلام با قرآن کریم را به ترتیب می توان اینگونه بر شمرد: قرائت و ختم قرآن کریم، به کار بردن آیات قرآن در هنگام سخن و دعا، عمل به آیات قرآن و  زندگی کردن با قرآن.

در عبارات صحیفه به عنوان یک متن علمی، مراحلی برای انس با قرآن کریم ذکر شده است که آنها را مراحل نظری انس با قرآن از دیدگاه امام سجاد علیه السلام می نامیم که به ترتیب در هفت مرحله این چنین بر می شماریم: اعتراف به آسمانی بودن قرآن کریم، استماع قرآن، تلاوت آیات قرآن، تدبر در آیات قرآن کریم، عمل به آیات قرآن، رعایت حقوق شایسته کتاب خدا و امانت داری وحی پروردگار.

والحمد لله رب العالمین

کتابنامه

-     قرآن کريم.

-     نهج البلاغه.(ترجمه: مكام شيرازي، ناصر و همكاران؛ 1375ش، تهران: دارالكتب الاسلاميه؛ چاپ اول).

-     صحيفه سجاديه (ترجمه: شيرواني، علي؛ 1382ش، تهران- قم: دارالفکر؛ چاپ سوم:).

-                    ابن اثير، مبارک بن محمد؛ 1364ش؛ النهاية في غريب الحديث؛ تحقيق: طاهر احمد الزاوي، محمود محمد الطناحي؛ 5ج؛ قم: موسسة اسماعيليان؛ الطبعة الرابعة.

-                    ابن بابويه، محمدبن علي؛1361ش؛ معاني الاخبار؛ تحقيق: علي اكبر غفاري؛ قم: انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

-                    ابن منظور، محمد بن مكرم؛ 1405 ق؛ لسان العرب؛ 15ج؛ قم: نشر ادب الحوزة؛ الطبعه الاولي.

-                    ابوهلال عسکري؛ 1412ق؛ معجم الفروق اللغوية؛ تحقيق: موسسة النشر الاسلامي؛ قم: جامعة المدرسين؛ الطبعة الاولي.

-                    جوهري، اسماعيل بن حماد؛ 1399ق/1979م؛ الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربية؛ تحقيق: احمد عبد الغفار عطار؛ 6ج؛ بيروت: دارالعلم للملايين؛ الطبعة الثانية.

-                    راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ 1412ق/1992م؛ مفردات الفاظ القرآن؛ تحقيق: صفوان عدنان داوودي؛ بيروت: دارالشامية؛ دمشق: دارالقلم؛ الطبعة الاولي.

-                    طريحي، فخر الدين بن محمد؛ 1408ق؛ مجمع البحرين و مطلع النيرين؛ تحقيق: احمد حسيني؛ 4ج؛ [بي‌جا]؛ مكتب النشر الثقافة الاسلامية؛ الطبعة الثانية:1408ق.

-                    فراهيدي، خليل بن احمد؛ 1405ق؛ کتاب العين؛ تحقيق: مهدي مخزومي و ابراهيم سامرايي؛9ج؛ قم: دار الهجرة؛ الطبعة الاولي.

-                    فيروزآبادي، محمد بن يعقوب؛ القاموس المحيط؛ 4ج، [بي­تا، بي­جا، بي­نا]

-                    قرشی، علی اکبر؛ 1371ش؛ قاموس قرآن؛ 7ج، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ ششم.

-                    كليني، محمد بن يعقوب؛ 1365ش؛ الكافي؛ 8ج؛ تهران: دارالكتب الاسلامية؛ چاپ چهارم.

-                    مجلسي، محمد باقر بن محمد تقي؛ 1403ق/1983م؛ بحار الانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهارعلیهم السلام؛ 110ج؛ بيروت: موسسة الوفاء؛ الطبعة الثانية.

-                    محمد بن عبد القادر؛ 1415ق/1994م؛ مختار الصحاح؛ تحقيق: احمد شمس الدين؛ بيروت: دارالکتب العلمية؛ الطبعة الاولي.

-                    محمد بن مکرم؛ 1405ق؛ لسان العرب؛ [بي­جا]، نشر ادب الحوزة؛ الطبعة الاولي.

-                    مکارم شيرازي، ناصر و همکاران؛1377ش؛ پيام قرآن(تفسير نمونه موضوعي)؛10ج؛ تهران: دارالکتب الاسلامية؛ چاپ چهارم.

 

ای محقیق شما که ازنیروخاصی برای ادامه دادن برهرمطلب دلخواه تان هستید.

نظرات شما عزیزان: